Ook wel Ivan Grozny. Eerste tsaar van Rusland. In het westen vooral bekend onder de naam ‘Ivan de Verschrikkelijke’.

 

Ivan de Verschrikkelijke wordt in 1530 geboren onder de naam Ivan Glinsky. Dit als zoon van de Grootvorst Vasili III. Deze overlijdt als Ivan drie jaar is en zijn moeder, Jelena Glinsky, wordt vorstin. Zij veracht de Russische edellieden, de bojaren, en wordt na vijf jaar -waarschijnlijk door deze bojaren- vermoord. De dan achtjarige Ivan wordt betrokken in een hevige machtsstrijd tussen twee bojaren-familie’s, de Sjoejski’s en de Bjelski’s. Moord, martelingen en verbanningen zijn dan in Rusland aan de orde van de dag. De jonge, leergierige en intelligente troonopvolger wordt door de bojaren minachtend behandeld en aan zijn lot overgelaten. Hij en zijn doofstomme broer Yuri verhongeren bijna. Ivan ontwikkelt een haat tegen de bojaren, waarop hij later wraak zal nemen.

 

 

Als Ivan 13 jaar oud is, is hij het zat en laat hij de usurpator Andrej Sjoejski -een bojaar die op illegale wijze de macht heeft gegrepen- opeten door hongerige jachthonden. Ivan heeft inmiddels de medogeloosheid van de bojaren in zijn paleis overgenomen en houdt zich bezig met drinken, het aftuigen van mensen en het verkrachten van vrouwen, die hij vervolgens laat ophangen, levend begraaft of voor de beren gooit.

Op 16 januari 1547 laat hij zich tot tsaar kronen, een nog hogere rang dan zijn vader die Grootvorst was. In datzelfde jaar trouwt hij met Anastasia Romanov, een deugdzame vrouw, vermoedelijk zijn enige liefde, die zijn wreedheid enigszins in toom weet te houden. Gedurende zijn eerste jaren als tsaar voert hij onder meer de boekdrukkunst in en in 1563 verschijnt in Rusland het eerste boek. Verder ontwerpt Ivan de kerk aan de staat, hervormt hij het rechtssysteem en weet hij zijn rijk uit te breiden door goede betrekkingen te onderhouden met buitenlandse handelaren. Hij sluit onder meer een handelsverdrag met Engeland. Om de macht van de bojaren tegen te gaan wordt in 1550 voor het eerst een landelijke volksvergadering (zemski sobor) bijeengeroepen. Door deze maatregelen wordt hij erg populair onder zijn volk.

Ivan IV aan het sterfbed van Anastasia – Georgiy Sedov (1875)

De dood van Anastasia
In 1560 overlijdt Anastasia plotseling en Ivan loopt hierna jammerend door de straten van Moskou. Omdat hij er van overtuigd is, dat zijn vrouw vergiftigd is door de bojaren, laat hij talloze mensen ombrengen, waaronder zijn eigen vertrouwelingen op het paleis. Er breken jaren van dood en verderf uit en in 1564 is Ivan plotseling vertrokken.

Vanuit zijn schuilplaats schrijft hij de bojaren dat hij afstand wil doen van de troon. Gezien de chaos waar het land zich in bevindt, smeken die Ivan echter om terug te komen. Zo had Ivan het vermoedelijk ook bedacht en die stelt daarom dat hij alleen terugkomt als hij alleenheerser wordt en bovendien het recht krijgt om boosdoeners persoonlijk te straffen. Bij terugkomst in Moskou, richt hij de oprichniki op, een militaire volkswacht die voornamelijk bestaat uit zwart-geklede ruiters op zwarte paarden die de vijanden van de tsaar moeten uitroeien. De oprichniki voeren gruwelijke zuiveringen uit. Sommige van de slachtoffers worden, bij wijze van vermaak, voor de ogen van de tsaar omgebracht.

Waanzinnig

Dan wordt de waanzinnigheid van de tsaar ook zichtbaar. Zichzelf aan de haren trekkend loopt hij door Moskou, nog altijd roepend om zijn overleden vrouw. Daarna sluit hij zich weer op in het klooster om zijn zonden te overdenken. Hij trouwt nog met zes andere vrouwen, maar geen van hen kan de positieve invloed van Anastasia voortzetten. Ook doet Ivan vergeefs twee huwelijksaanzoeken aan de Engelse koningin Elizabeth. Ivan heeft diepe bewondering voor Engeland. Volgens de overlevering laat Ivan in deze tijd zoveel mensen ombrengen dat er een rivier buiten zijn oevers treedt omdat er zoveel lijken in liggen.

Dood van zijn zoon

Ivan de Verschrikkelijke met zijn zoon – Ilja Jefimowitsch Repin (1885)
In 1581 komt het hoogtepunt van Ivan’s gruweldaden. In de gangen van zijn paleis komt hij de vrouw tegen van zijn geliefde zoon en troonopvolger. Omdat de zwangere vrouw volgens Ivan te schaars is gekleed slaat hij haar, zodat ze haar kind verliest. Als Ivan’s zoon Ivan jr. vervolgens verhaal komt halen bij zijn vader en een ruzie ontstaat slaat Ivan de Verschrikkelijke hem hard, Ivan jr stort in elkaar. Geschokt gaat Ivan bij zijn zoon zitten en er worden medici opgetrommeld. Na enkele dagen overlijdt Ivan jr. echter alsnog aan zijn bloedingen.

 

Ivan wordt na het overlijden van zijn zoon opnieuw waanzinnig. Hij trekt zichzelf de haren weer uit, verscheurd zijn kleren en loopt gillend door de straten. Ook laat hij opnieuw talloze mensen ombrengen. In 1588 overlijdt Ivan tijdens of net voor een schaakspelletje. Vermoedelijk is hij vergiftigd door de bojaren.

Troonopvolging

Door de dood van Ivan jr is Ivan’s achterlijke zoon Fjodor troonopvolger. Omdat die niet in staat is te regeren wordt Rusland geregeerd door Fjodor’s schoonvader, Boris Godoenov, een bojaar. Die wordt na de dood van Fjodor in 1598 tsaar van Rusland.

Perspectief

Hoewel de daden die Ivan pleegde tijdens zijn bewind naar huidige maatstaven gruwelijk zijn, was moord en geweld in de 16e eeuw in Rusland een gewone zaak. Het land bestond toen uit veel verschillende bevolkingsgroepen en onder de bojaren heerstte grote strijd om de macht. De Russische bijnaam van Ivan is ‘Grozny’, wat eigenlijk niet ‘de verschrikkelijke’ betekent, maar de ‘angstaanjagende’, een titel die hem beter past. Door zijn onverschrokkenheid wist hij Rusland tot een erg grote natie te maken. Volgens Joseph Stalin was het Ivan de Verschrikkelijke die het Russische volk bij elkaar wist te brengen. Talloze mensen stonden na de dood van de tsaar huilend aan zijn graf.